Kolegiata w Stargardzie – (niem. Stargard in Pommern), kościół zamyka od strony południowej wschodnią pierzeję Rynku Staromiejskiego, w powiecie stargardzkim, w województwie zachodniopomorskim, w Polsce.
nr rej.: 275 z dnia 22.02.1958
Kolegiata w Stargardzie – (niem. Stargard in Pommern), kościół zamyka od strony południowej wschodnią pierzeję Rynku Staromiejskiego, w powiecie stargardzkim, w województwie zachodniopomorskim, w Polsce.
Kolegiata Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata w Stargardzie – kościół, jeden z najcenniejszych zabytków Pomorza Zachodniego i jedna z najznakomitszych świątyń gotyckich w zlewisku Morza Bałtyckiego, oddziałująca na liczne realizacje w regionie. Bryła kolegiaty widoczna jest ze wszystkich prowadzących do miasta dróg. W krajobrazie Stargardu porównywalna z nią pod względem wysokości jest jedynie wieża kościoła św. Jana — trzecia co do wysokości w województwie, po archikatedrze szczecińskiej i kościele w Chojnie. Wieża kolegiaty NMP, ze swoją wysokością 83,5 metra, zajmuje natomiast dziewiętnaste miejsce w kraju i piąte w województwie. Ze względu na okazałą bryłę, kościół zwany jest często (nieprawidłowo) katedrą.
Kościół drewniany
Pierwotna świątynia powstała w 1242[6]. Była drewniana lub z granitowych ciosów. Powstanie pierwszego w tym miejscu kościoła związane jest z lokacją miasta na prawie magdeburskim. Kościół powstał – zgodnie z prawem lokacyjnym – przy nowo wytyczonym placu targowym (późniejszy Rynek Staromiejski). Najstarsze wzmiankowanie o funkcjonowaniu w tym miejscy kościoła pochodzi z 1248 z dokumentu biskupa kamieńskiego przekazującego miasto pod władanie księstwa pomorskiego.
Kościół halowy
W 1292 roku postanowiono o budowie, nowej, większej świątyni. Miała ona stanowić wotum za nadanie miastu lubeckich praw miejskich. Pierwszy kościół murowany z gotyckiej cegły powstał w latach 1292-1324 na miejscu drewnianej świątyni z 1242.
Nowy kościół miał kształt halowy. Wewnątrz dzielił się na trzy nawy z wysuniętym na wschód prezbiterium. Od zachodu zamknięty był schodkowym szczytem ozdobionym smukłymi blendami. W tym czasie była to budowla bezwieżowa. W tym etapie budowy wzorowano się na kościele Mariackim w Kołobrzegu.
Kościół bazylikowy
W latach 1388-1500 kościół przebudowywano zgodnie z wizją Henryka Brunsberga. Nadano mu postać bazyliki, dobudowując m.in. nowe prezbiterium i wieniec kaplic wokół świątyni, a także kaplicę Mariacką i wieże. Wyposażono go (również za sprawa darczyńców prywatnych) w ponad 50 ołtarzy, 8 dzwonów i troje organów.
Po wprowadzeniu na Pomorzu Reformacji (1534) również stargardzki kościół przeszedł na rzecz wyznania luterańskiego.
W XVII wieku świątynia poważnie ucierpiała w wyniku pożaru, podobnie jak całe miasto. Odbudowa trwała 25 lat i nadała jej wystrój barokowy. Regotyzację przeprowadzano dwukrotnie: w latach 1817-19 pod kierunkiem K. Liebenowa oraz na przełomie XIX/XX wieku pod kierunkiem Denekego. Po zakończeniu przez niego prac, ponowne poświęcenie świątyni odbyło się 30 sierpnia 1911 w obecności pary cesarskiej – Wilhelma II i Augusty Wiktorii.
W wyniku drugiej wojny światowej zniszczeniu uległy dachy i wieża północna, zaś wnętrze zostało zdewastowane. Po prowizorycznej odbudowie w latach 1946-48 budynek wykorzystywano jako magazyn – aż do 1957 roku, kiedy to kard. Stefan Wyszyński rekonsekrował kościół. Odbudowa trwała dalej i w 1962 roku przywrócono wieży hełm; w roku 1966 został ufundowany witraż poświęcony patronce parafii, NMP Królowej Świata; zainstalowano go w oknie zachodniej elewacji, nad głównym portalem. Zostały także ufundowane nowe organy. Do lat 70. XX w. w ówczesnej klasyfikacji kościół zaliczany był do zabytków klasy zerowej.
W 1995 uzyskał status kolegiaty.
W roku 2001 rozpoczął się remont kaplicy Mariackiej oraz wieży północnej, na której w 2006 otwarto taras widokowy. W rok później rozpoczęto wymianę dachówek nad nawą główną, nawami bocznymi i kaplicami. W tym czasie uzupełniono elementy witraży z początku XX wieku. W najbliższych latach przewiduje się renowację murów zewnętrznych świątyni.
Kolegiata jest siedzibą dziekana dekanatu Stargard Wschód.
Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 17 września 2010 kolegiata wraz z systemem murów obronnych została uznana za pomnik historii.
Kolegiata Najświętszej Marii Panny jest usytuowana w południowo-wschodnim narożniku Rynku Staromiejskiego, jest orientowana zgodnie ze średniowiecznymi zasadami – prezbiterium zwrócone ku wschodowi. Wzniesiona została z cegły na fundamentach z ciosów granitowych. Zbudowana na planie wydłużonego prostokąta zamkniętego od wschodu wielobocznie. Całkowita długość kościoła wynosi 79,5 m, szerokość 37,8 m, wysokość nawy 32,5 m, (jest to najwyżej sklepiony kościół w Polsce).
Świątynia niemal w całości jest budowlą średniowieczną, wznoszoną etapami od końca XIII wieku do końca XV w. W wyniku długo trwającej budowy pierwotny kościół (z przełomu XIII i XIV wieku) halowy, bezwieżowy, z jedną nawą prezbiterium uzyskał na przełomie XIV i XV wieku kształt dwuwieżowej bazyliki z prezbiterium otoczonym nawą obejścia i wieńcem kaplic przy obejściu i nawach bocznych. Najokazalszą bryłę otrzymała Kaplica Mariacka założona po północnej stronie obejścia w formie wysuniętego poza lico murów ośmioboku, przykrytego odrębnym, namiotowym dachem. Po przeciwnej, południowej stronie powstała prostokątna zakrystia z Kaplica Anielską na piętrze.
Podziały elewacji i ścian wewnętrznych poszczególnych partii kościoła; prezbiterium, korpusu nawowego, kaplic przy nawach bocznych i wież są zróżnicowane. Odmienne sposoby opracowania ścian, okien, filarów, sklepień i detali architektonicznych partii budowli wynikają z długiego procesu ich wznoszenia, oraz są odbiciem przemian w rozwoju architektury na Pomorzu.
