Bazylika archikatedralna w Poznaniu – (niem. Posen), na Ostrowie Tumskim, w powiecie poznańskim, w województwie wielkopolskim, w Polsce.
nr rej.: A-148 z 14.02.1930
Bazylika archikatedralna w Poznaniu – (niem. Posen), na Ostrowie Tumskim, w powiecie poznańskim, w województwie wielkopolskim, w Polsce.
Obecny wygląd katedry pochodzi z okresu odbudowy z lat 1948-1956 prowadzonej pod kierownictwem Franciszka Morawskiego. Przywrócono w niej, na podstawie odkrytych przez pożar w 1945 pozostałości, gotycki wygląd korpusu z przełomu XIV i XV wieku. Hełmy wież są natomiast wzorowane na klasycystycznych, pochodzących z lat 1725-1729. Świątynia zorientowana jest wzdłuż osi wschód-zachód, z prezbiterium po stronie wschodniej. Jest to trójnawowa bazylika ma planie krzyża otoczona wieńcem dwunastu kaplic (z czego dwie stanowią ramiona transeptu), dwóch zakrystii i kruchty południowej. W zewnętrznej bryle świątyni nietypowym w polskiej architekturze elementem są łuki przyporowe rozpięte pomiędzy ścianami nawy głównej a wieżami.
Główne wejście znajduje się po stronie zachodniej. Stanowi je ostrołukowy portal z XV wieku, w którym umieszczono brązowe drzwi z 1979 roku autorstwa Kazimierza Bieńkowskiego. Od zewnątrz przedstawiają one sceny z życia św. Piotra, zaś od wewnątrz św. Pawła. Od zewnątrz widoczny łaciński napis nad wejściem: PRIMA SEDES EPISCOPORUM POLONIAE (pierwsza siedziba biskupa Polski).
Nad portalem znajduje się wysokie, gotyckie okno z bogatym maswerkiem, a jeszcze wyżej szczyt z białymi blendami.
Na zewnątrz katedry, naroża Złotej Kaplicy, znajdującej się w osi katedry, zdobią kamienne rzeźby przedstawiające Jordana, Mieszka I, Dąbrówkę i Bolesława Chrobrego dłuta Czesława Woźniaka z lat 1974-1976.
Nawa główna ma 72 m długości i 36 m szerokości.
W prezbiterium znajduje się poliptyk z przełomu XIV i XV wieku (ukończony w 1512) zakupiony przez władze kościelne i przywieziony z Góry Śląskiej w 1952 roku, wykonany w warsztacie wrocławskim. W szafce środkowej widnieją postacie Najświętszej Marii Panny, św. Barbary i św. Katarzyny. W wewnętrznych skrzydłach widnieje dwanaście świętych niewiast zgrupowanych w trójki:
Po ich złożeniu ukazuje się osiem namalowanych scen pasyjnych, eksponowanych podczas Wielkiego Postu oraz czterech świętych: Jana Ewangelisty, Jana Chrzciciela, Hieronima i Krzysztofa. W predelli znajduje się scena Ostatniej Wieczerzy. Na zewnętrznej stronie skrzydeł zewnętrznych widnieje dwanaście obrazów namalowanych przez artystę podpisującego się Joh. Veh., przedstawiających Jana Ewangelistę, Jana Chrzciciela, św. Hieronima i św. Krzysztofa.
Stalle pochodzą z XV/XVI wieku, a trafiły tu ze Zgorzelca. Za tronem biskupim flamandzki gobelin z XVII wieku
Na ścianach prezbiterium znajdują się późnogotyckie rzeźby ukazujące: św. Piotra, św. Pawła oraz dwóch niezidentyfikowanych ewangelistów oraz Matkę Bożą z Dzieciątkiem na obłokach.
Ambonę z XVIII wieku i chrzcielnicę (z 1720 roku) sprowadzono z poewangelickiego kościoła w Miliczu. Na ambonie znajduje się pięć płaskorzeźb ukazujących sceny z życia Chrystusa, zaś na baldachimie czterech ewangelistów i Chrystus Zbawiciel. Misę chrzcielnicy podtrzymuje natomiast anioł, zaś pokrywę zdobi przedstawienie Boga Ojca oraz woluty.
Pierwsze pięć witraży w prezbiterium, licząc od strony południowej, wykonała pracownia Stanisława Powalisza i Marii Powalisz-Bardońskiej według projektu Wacława Taranczewskiego w latach 1967—1968, zaś dwa pozostałe projektu i autorstwa Marii Powalisz-Bardońskiej powstały w latach 1974-1977.
Na prawym filarze prezbiterium, przy nawie znajduje się tablica upamiętniające wizytę Jana Pawła II w katedrze oraz jego spotkanie z poznańskim duchowieństwem.
Ponad kruchtą znajduje się chór muzyczny, na którym nowe, potężne organy z 2001 roku, zwieńczone herbem arcybiskupa Juliusza Paetza. Pod emporą znajdują się przeniesione z kościoła w nieistniejącej już dziś wsi Chojnica (obecnie ruiny na poligonie w Biedrusku): nagrobek Jana Przecławskiego (zm. 1540), wspólny nagrobek Janusza Przecławskiego (zm. 1595) i Anny z Sadów Przecławskiej (zm. 1598) oraz epitafium Piotra Przecławskiego (zm. 1555). Powyżej znajduje się witraż projektu Wacława Taranczewskiego, a autorstwa Zygmunt Kośmickiego z 1966 roku przedstawiający przekazanie kluczy św. Piotrowi.
W północnej nawie bocznej, przy jej zachodnim krańcu, znajduje sie wmurowana w ścianę kamienna płyta nagrobna dziekana kapituły poznańskiej Adama Dąbrowskiego (zm. 1494), dalej na wschód znajduje się nagrobek kantora Wawrzyńca Kierskiego (zm. 1595). Kolejny nagrobek, położony jeszcze bardziej na wschód, należy do kanonika i wikariusza generalnego Michała Sławińskiego (zm. 1605). Nad nim zaś znajduje się kopia miecza świętego Piotra, którego oryginał przechowywany jest w Muzeum Archidiecezjalnym. Na północ od miecza, nad wejściem do zakrystii znajduje się kolekcja portretów trumiennych z XVIII wieku. W ambicie przy zakrystiach znajduje się nagrobek Benedykta Izdbieńskiego. Wykonany około 1560 przez polskiego rzeźbiarza renesansowego Jana Michałowicza z Urzędowa.
Po lewej stronie Złotej Kaplicy znajduje się brązowa płyta z 2002 roku autorstwa Romana Kosmali przedstawiająca Bolesława Chrobrego oraz wizerunek jego nagrobka ufundowanego przez Kazimierza Wielkiego, który niegdyś znajdował się w katedrze. Po prawej stronie Złotej Kaplicy epitafium kanonika Franciszka Wolińskiego (zm. 1752). Naprzeciwko, wykonany w gdańskim warsztacie Wilhelma Richtera, nagrobek biskupa Adama Nowodworskiego (zm. 1634), który wieńczy scena figuralna przedstawiająca Chrystusa Zmartwychwstałego oraz św. Piotra i św. Pawła, dalej na południe, w ambicie przy kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej w ścianie znajduje się wmurowany fragment renesansowego epitafium niezidentyfikowanego kanonika.
W południowej nawie, tuż przy kaplicy Serca Jezusowego, kamienna płyta nagrobna dziekana kapituły Teodoryka Pradela (zm. 1383), dalej na zachód, przy kaplicy Matki Boskiej Anielskiej wczesnobarokowe epitafium kantora Wojciecha-Trach-Bnińskiego (zm. 1561). Dalej, nad wejściem do południowej kruchty, wykonane w 1893 przez Władysława Marcinkowskiego epitafium biskupa Juliusza Dindera (zm. 1893)
Z wojennej pożogi ocalały późnogotyckie nagrobne płyty z brązu wykonane w norymberskim zakładzie Hermana i Piotra Vischerów (do katedry wróciły dopiero w 1999, zrabowane najpierw przez Niemców, a odnalezione w 1990 w Ermitażu):
W posadzce w nawie głównej, przed prezbiterium wmurowano imiona władców spoczywających w katedrze. Znajduje się tam również płyta upamiętniająca biskupa Jordana z 2000 roku.
